Η Σαλαμίνα του Δημήτρη Πικιώνη

του Παναγιώτη Βελτανισιάν*

Ο Δημήτρης Πικιώνης (Εικ. 1, 1887-1968) είναι γνωστός διεθνώς για τη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη της Αθήνας και το λόφο του Φιλοπάππου καθώς και για την αναστήλωση του ναού του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη. Συνδέθηκε φιλικά με τον Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, ο οποίος τον αποκάλεσε ως τον ευφυέστερο άνθρωπο που γνώρισε ποτέ.

Με πολλές σπουδές στο εξωτερικό πάνω στη γλυπτική, το σχέδιο και την αρχιτεκτονική επέστρεψε το 1912 στην Ελλάδα, για να χτίσει οικίες στηριζόμενος στις αξίες της νεοελληνική παράδοσης. Το πρώτο του άρθρο (1925) Η λαϊκή μας τέχνη και εμείς σηματοδότησε τις τότε αρχιτεκτονικές αντιλήψεις για το συνδυασμό της τοπικής λαϊκής παράδοσης με τα σύγχρονα διεθνή αρχιτεκτονικά θέματα επικεντρώνοντας στην ιστορική συνέχεια του ελληνισμού. Κυρίως, όμως, τον ενδιέφερε η διάσωση του ελληνικού τοπίου μέσα από τα σχέδιά του.

Έτσι, αρχίζει και επισκέπτεται πολλά μέρη της Ελλάδας και αποτυπώνει τοπία σε μικρά χαρτιά. Το 1926 και το 1928 επισκέπτεται τη Σαλαμίνα και σκιτσάρει τοπία από την Κούλουρη και τα Παλούκια. Χρησιμοποιώντας τέμπερα, κάρβουνο ή σινική μελάνη και πάνω σε στρατσόχαρτο απέδωσε αρκετές όψεις της τότε Κούλουρης· στο πρώτο παρουσιάζει τον επιβλητικό βράχο του Προφήτη Ηλία με τον Άγιο Δημήτριο (;) στα αριστερά (Εικ. 2), ενώ στο δεύτερο αποτυπώνει το ίδιο τοπίο από την περιοχή Βρετό (σήμερα Τσάμη) με φόντο πάλι τον Προφήτη Ηλία και το λόφο των μύλων (Σημ. 1) (Εικ. 3). Στα δεξιά, στο λόφο της σημερινής Ελευθερώτριας, διακρίνεται ο μύλος του Λιά, που δεν υπάρχει πια. Το άξιο λόγου σε αυτό το σκίτσο είναι ότι σε πρώτο πλάνο παρουσιάζει τις γκουμούλες (γκουμούλια ή κουμούλια), μικρά λοφάκια, ύψους μισού περίπου μέτρου, που έκαναν οι αμπελουργοί δίπλα στους κορμούς των αμπελιών μετά το χειμώνα, ώστε να εμπλουτιστεί το χώμα από τις ευεγερτικές ιδιότητες των ηλιακών ακτινών.

Απέδωσε και τη Σκάλα της Κούλουρης με τις σακολέβες-τρεχαντήρια (Εικ. 4) και τη σπίθα-φάρο στην άκρη του μόλου της (Εικ. 5, 6) τις ακτές της Παραλίας (Εικ. 7, 8), τα τραπεζάκια των καφενείων που τα έβγαζαν κοντά στην ακτή (Εικ. 9) και τέλος, το καρνάγιο του Κουπετώρη (Εικ. 10, 11). Μας δίνει, επίσης, και ένα σκίτσο από τα Παλούκια, στο οποίο διακρίνονται τα καφενεία του Διωνά, του Κρουστάλλη και του Ευσταθίου, καθώς και τα λιγοστά τότε σπίτια του οικισμού (Εικ. 12).

Με τα σκίτσα αυτά γίνεται εμφανής η τραγική αλλαγή του σαλαμινιακού τοπίου, η αλλοίωσή του, που όπως έχω ξαναπεί είναι ανεπιστρεπτί. Το σημαντικό είναι, όμως, πως στα σχέδια αυτά ο Πικιώνης «εκφράζει το πώς η μορφή ενός τόπου είναι η αποκάλυψη της ουσίας του» και είναι βέβαιο πως η επαφή με τα τοπία αυτά έπαιξε «τον προπαρασκευαστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη» (Σημ. 2).

Σημειώσεις:

Υπάρχει και τρίτο σκίτσο με το ίδιο σχεδόν τοπίο σε ακουαρέλα.
Βλέπε εισαγωγικό σημείωμα της Αγνής Πικιώνη για τον πατέρα της, Δημήτρη, στο ΠΙΚΙΩΝΗΣ, ΖΩΓΡΑΦΙΚΑ, Τόμος. Α΄, επιμ. Αγνής Πικιώνη, εκδ. Ίνδικτος, Αθήναι 1997, σε. 16. Από την έκδοση αυτήν προέρχονται και τα σκίτσα που παρουσιάζονται εδώ καθώς και η φωτογραφία του Πικιώνη. Στον τόμο αυτόν υπάρχουν και άλλα σκίτσα με γειτονιές οικιών που δεν μου ήταν δυνατό να τα ταυτίσω λόγω της μεταβολής του τοπίου της Σαλαμίνας. Από τα σκίτσα που παρουσιάζονται εδώ σημειώνεται μόνο στο πρώτο ότι είναι η Σαλαμίνα. Τα υπόλοιπα αναγνωρίστηκαν λόγω του γνώριμου τοπίου.

*Ο Παναγιώτης Βελτανισιάν είναι φιλόλογος και λαογράφος.