Τάσος Καραντής
Οι Σαλαμίνιοι αισθάνονταν και αισθάνονται τον Καραϊσκάκη σαν ήρωα του νησιού! Και δεν θα μπορούσε, βέβαια, να συμβαίνει αλλιώς, αφού ο Γεώργιος Καραϊσκάκης έμελλε να συνδέσει, ιστορικά, για πάντα, το όνομά του με τη Σαλαμίνα, μια και η γη της ήταν αυτή που τον δέχτηκε στα σπλάχνα της!
Η συναισθηματική αυτή σχέση όμως της Σαλαμίνας προς το πρόσωπο του Καραϊσκάκη είχε και άλλες βαθύτερες ρίζες, αφενός γιατί κατά τους χρόνους της Επανάστασης του ’21 είχε εγκατασταθεί εκεί η οικογένειά του κι αφετέρου γιατί ο Καραϊσκάκης είχε πάντα μαζί του, στο σώμα του, Κουλουριώτες.
Σύμφωνα με τον Σαλαμίνιο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριο Πάλλα (1907-1995), ο Καραϊσκάκης είχε εγκαταστήσει την οικογένειά του στη Σαλαμίνα την εποχή (1826-1827) που ο Κιουταχής είχε κατακλύσει τη Στερεά Ελλάδα κι είχε κυριεύσει την Αθήνα, εκτός από την Ακρόπολη. Συγκεκριμένα η οικογένεια του Αρχιστρατήγου της Στερεάς Ελλάδας είχε εγκατασταθεί σ’ ένα ανώγειο στην παραλία της Σαλαμίνας, γνωστό κι ως το “Πυργάκι του Δημήτρη Μυλωνά”, το οποίο σωζόταν ως τη δεκαετία του 1920-1930. Το ιστορικό αυτό κτίριο είχε πάρει μυθικές διαστάσεις στην παράδοση του νησιού, την οποίαν και καταγράφει ο Δ. Πάλλας :
«Μιλούσαμε τότε και για το παλαιό μικρό ανώγειο ανάμεσα στα σπίτια της παραλίας και που η παράδοση το έλεγε “Στρατηγείο του Καραϊσκάκη”. Ήταν εκεί, όπου σήμερα υψώνεται το σπίτι του Γαλέου με την εντοιχισμένη αναμνηστική πλάκα. Ανεβαίναμε κάποτε το ανώγι με ενδοιασμό, ωσάν να πλησιάζει κανείς σε κάτι υψηλό και ιερό. Παρατηρούσαμε με περιέργεια και θαυμασμό στις σανίδες του πατώματος καμένα σημεία(καρβουνίλες), έλεγαν πως ήταν από τις φωτιές που έπεφταν από τα μακριά τσιμπούκια των αγωνιστών, που κάθονταν με τον Καραϊσκάκη γύρω από το τζάκι. Ήσαν οι καρβουνίλες εκείνες σελίδα ιστορίας γραμμένης όχι με τα γράμματα του αλφαβήτου, αλλά με ένα είδος συμβολικής πυρογραφίας, να παριστάνει μέσα στον πραγματικό της χώρο ιστορική δράση με συντελεστές τις σκιές των ηρώων. Ταυτίζονταν επίσης ιστορία και παρόν, όταν ο Πατέρας μου μιλούσε για την προμάμμη του, την Γιαγιά την Καντάραινα, υπεραιωνόβια τότε, ότι ως κόρη είχε θρηνήσει με ξέπλεκα μαλλιά τον Καραϊσκάκη στην κηδεία του. Και είχα τολμήσει κάποτε εγώ, τρισέγγονός της και κάπως μακρινός πια συγγενής, έτσι με πρόσθετο δέος, ωσάν εμπρός σε ιερό εικόνισμα, να τη ρωτήσω : “Θυμάσαι, Γιαγιά, τον Καραϊσκάκη” ; - “Παιδί μου, έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε, τα έχω λησμονήσει…”.».
Στη Σαλαμίνα σώζεται ένα χειρόγραφο – ντοκουμέντο, των τελών του 19ου αιώνα, το οποίο αποτελεί μια από τις ελάχιστες πηγές ιστορίας του νησιού για τους χρόνους της Επανάστασης του 1821, στο οποίο καταγράφονται σημαντικότατες πληροφορίες για τη δράση των Σαλαμινίων και της Σαλαμίνας το ’21. Συγγραφέας του χειρογράφου αυτού είναι ο Σαλαμίνιος Παρασκευάς Πάλλας (1846-1902), ο οποίος είχε την έμπνευση να καταγράψει τις αναμνήσεις όσων συμπατριωτών του αγωνιστών ζούσαν ακόμα στα χρόνια του! Και, το σημαντικότερο, εκεί, εμπεριέχεται, ουσιαστικά, η μαρτυρία της κοινής γνώμης των συναγωνιστών του Καραϊσκάκη, αυτοπτών μαρτύρων, από το άμεσο τότε περιβάλλον του, Στο χειρόγραφο αυτό λοιπόν, που πριν μερικά χρόνια πρωτοδημοσιεύτηκε από τον γράφοντα σε περιοδικό του νησιού, αναφέρεται για τον Καραϊσκάκη ότι είχε «την κατοικίαν του εις το Πυργάκι του Δημ. Μυλωνά εις την παραθαλασσίαν, έναντι της προκυμαίας» και ότι(ο Καραϊσκάκης) «ηγάπα πολύ τους Σαλαμινίους και ήθελε και εφρόντιζε να έχει μαζί του πάντοτε παλικάρια κουλουριώτικα».
Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, όπως είναι γνωστό από την ιστορία, απεβίωσε, μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του, στις 23 Απρίλη του 1827, ανήμερα της ονομαστικής του εορτής! Μάλιστα στον φιλέλληνα ζωγράφο Καρλ Κρατσάϊζεν οφείλουμε και το, ημιτελές, πορτρέτο – ντοκουμέντο του Καραϊσκάκη λίγο πριν το θάνατο του ήρωα! Το πορτρέτο αυτό αποτελεί συγκλονιστική μαρτυρία, μια κι ο θάνατος είχε αποτυπωθεί μεταφορικά στα εμπύρετα ευγενή χαρακτηριστικά του. Η τελευταία του επιθυμία ήταν να ταφεί στη Σαλαμίνα, στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Στο “Μηναίον”(λειτουργικό βιβλίο της εκκλησίας στο οποίο περιέχονται οι ακολουθίες των ακινήτων εορτών και των εορτών των αγίων του κάθε μήνα) του μήνα Μάη του Aγίου Δημητρίου υπάρχει η εξής σημείωση – ντοκουμέντο από τον ιερέα του ναού : «1827. απριλήου 22 : Εσκοτώθι ο μακαρίτης καραησκάκυς ω αρχηγός τις ελάδος και ενταφιάσθι υς των άγιων δημήτριων. καγώ ω γράψας Παπά Ιωάννης γαλαξηδιώτης τω γράφω διά ενθήμησην.». Στο, δημοσιευμένο πια, χειρόγραφο – ντοκουμέντο του Π. Πάλλα καταγράφονται λιτά και περιεκτικά τα της κηδείας και της ταφής του στη Σαλαμίνα.
Ας δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον Παρασκευά Πάλλα :
«…Μετεφέρθη(η σωρός του Καραϊσκάκη) εις την οικίαν του Αναγνώστου Βιρβίλη, όπου τώρα είναι το καφενείον και η οικία του Γεωργίου Δ. Γραμματικού…
Από την οικίαν του Αναγνώστου Βιρβίλη τον εσήκωσαν νεκρόν με Αρχιερέα, με Πρέσβεις, με Ναυάρχους, ιδίως με Αμερικανόν εν στολή, και τέλος πάντων με την μεγαλυτέραν πομπήν. Δεν εχώρη δε ούτε τρίχα, όπου λέγουν. Τότε εθεωρήθη ως θαύμα και το εξής. Είχε δύο άλογα ο Καραϊσκάκης, αλλά τον ένα όπου λέγουν τον έλεγε Τσάκαλο επάνω εις το οποίον και επληγώθη, δεν τον εζύγωνεν, ούτε τον έπιανε κανείς ποτέ, μάλιστα εφύλατον να μη ζυγώσει κοντά του κανείς διότι τον εσκότωνε και όμως κατά την ημέραν του ενταφιασμού του όπου τα δύο άλογα επροπορεύοντο με βελούδο μαύρο σκεπασμένα, εδάκρυζαν τα δύο άλογα χωρίς να ενοχλούνται ποσώς ούτε σηκώσουν κεφάλι, ενώ τα επείραζον και τα έσφιγγον, μετά τον ενταφιασμόν εχρεμέτιζαν περιέργως.
Το Μνήμα του Καραϊσκάκη είχε κτισθεί αυγοειδώς το επάνω μέρος και μέσα εις τον τάφον ετέθησαν είδη τινά προπάντων μαχαίρια κράνη και σπαθιά.».
Ο τάφος του Καραϊσκάκη, σύμφωνα με τον Καθηγητή Δ. Πάλλα : «βρισκόταν έξω στα δυτικά της εκκλησίας, η οποία ως το 1874 έφθανε ως τη γραμμή, όπου βρίσκονται οι δύο δυτικοί κίονες, εμπρός από τους οποίους είναι στημένα τα μαρμάρινα προσκυνητάρια(το δεξιό με την εικόνα του Αγίου Δημητρίου). Ο χώρος στα δυτικά της εκκλησίας χρησίμευε για ταφές των ιερέων και των επιτρόπων της εκκλησίας, στην προνομιακή δε αυτή θέση έθαψαν και τον Καραϊσκάκη, ακριβέστερα στα νοτιοδυτικά, στη γραμμή του νοτίου τοίχου της εκκλησίας, ο οποίος όταν τον προεξέτειναν (το 1874) προς Δ., “επάτησεν” επάνω στον τάφο.». Στη δε θέση αυτή, το 1895, διαμορφώθηκε κι ένα είδος μνημείου προς τιμή του θρυλικού οπλαρχηγού.
Η τύχη των οστών του Καραϊσκάκη
Όπως μας μαρτυρεί το “χειρόγραφο Π. Πάλλα” :
«…Ο γαμβρός του Καραϊσκάκη Δεληγιάννης, ήλθεν εις Σαλαμίνα εντεταλμένος να λάβει και να μεταφέρει τα οστά εις Πειραιά, αλλά ευρέθη εις δύσκολον θέσιν διότι : α)δεν εγνώριζεν ορισμένως το μνημείον αυτού αφού ήσαν πολλά, β)διότι δεν ήθελαν οι εντόπιοι ιδίως οι πρόκριτοι να τα δώσουν κι έφυγε άπρακτος.
Ήτα επανήλθον με εντολή διαταγήν της Κυβερνήσεως και τότε οι δύο ιερείς ο Παπα – Πέτρος Σακελλάριος, όστις εγνώριζε καλώς και από τον πατέραν του εξέβαλον τα οστά και τα έδωσαν αφήσαντες εις το τάφον κατά μεν τον Παπα – Πέτρον επτά κομμάτια τα οποία μένουν εντός του μνημείου κατά δε τον Παπα – Ιωάννην Πάλλαν οκτώ κομμάτια τα οποία μένουν εντός του μνημείου εις Άγιον Δημήτριον Σαλαμίνος, τα δε άλλα οστά μετεφέρθησαν.».
Η ανακομιδή αυτή των οστών του Καραϊσκάκη, που περιγράφεται ανωτέρω στο χειρόγραφο, έγινε τον Απρίλη του 1835 και, με βασιλικό διάταγμα, τοποθετήθηκαν στο Φάληρο, μαζί με τα οστά κι άλλων αγωνιστών, σε μνημείο που κατασκευάστηκε γι’ αυτό το σκοπό. Κατά την περίοδο της πρόσφατης στρατιωτικής δικτατορίας όμως, όταν άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή του “Σταδίου Καραϊσκάκη”, οι μπουλντόζες ξεθεμελιώσανε το μνημείο και διασκόρπισαν τα οστά των αγωνιστών του ’21 κι αυτά, βέβαια, του Καραϊσκάκη! Έτσι η, από το 1835, πράξη απόκρυψης ορισμένων οστών του Καραϊσκάκη, από τους δύο Σαλαμίνιους ιερείς, απόβηκε σωτήρια!
Η νέα ανακάλυψη του τάφου του Καραϊσκάκη και το σημερινό μνημείο του στον Άγιο Δημήτριο Σαλαμίνας
Ανάλογη περιπέτεια με τα οστά του Καραϊσκάκη είχε, όμως κι ο τάφος του στη Σαλαμίνα. Ύστερα από τόσες δεκαετίες, από το 1835 που έγινε η ανακομιδή των οστών του, πολλά άλλαξαν στο ναό του Αγίου Δημητρίου, κυρίως λόγω των διαφόρων επεκτάσεων κι αλλαγών που πραγματοποιήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Αποτέλεσμα ήταν, να “ξεχαστεί” η ακριβής θέση του τάφου!
Έπρεπε να φτάσουμε στα 1996, όταν ο τάφος, κυριολεκτικά, ξαναανακαλύφτηκε και διανοίχτηκε σε συνεργασία της δημοτικής αρχής με το εκκλησιαστικό συμβούλιο και τον εφημέριο του ναού. Το εύρημα ήταν συγκλονιστικό, τα εναπομείναντα οστά του Καραϊσκάκη “περίμεναν” το “πλήρωμα του χρόνου” για να αποκατασταθούν οριστικά αυτή τη φορά! Έτσι το μνημείο – τάφος του Καραϊσκάκη πήρε τη θέση του στην ιστορία, στον τόπο – στο νησί της Σαλαμίνας – και στο χώρο – στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου – που ο ίδιος ο ήρωας επέλεξε για τελευταία κατοικία του!
*Τα στοιχεία αντλήθηκαν από τις εξής δημοσιεύσεις : α)Δημήτρη Πάλλα, Η Σαλαμίνα και ο Καραϊσκάκης, περ. «ΑΠΟΨΕΙΣ», τεύχος 26-27 (1988), σελ. 4-14, β) Τάσου Καραντή, Η δράση των Σαλαμινίων και της Σαλαμίνας το 1821 - το χειρόγραφο του Παρασκευά Πάλλα, ένα ανέκδοτο ντοκουμέντο των τελών του 19ου αιώνα, περ. «ΡΥΘΜΟΙ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ», τεύχος 8 (2002), σελ. 2-17, γ) ο τοπικός Τύπος της Σαλαμίνας του έτους 1996.
Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από την επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Σαλαμίνας τον κατάλογο (2005) της έκθεσης των έργων του Κ. Κρατσάϊζεν στο παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης στο Ναύπλιο κι από το βιβλίο του Νίκου Σαλτάρη, Η ζωή των Αρβανιτών, Αθήνα 1986.