«ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ» : Ο ΝΤΑΛΑΡΑΣ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΛΟΪΖΟ, ΧΙΚΜΕΤ ΚΑΙ ΡΙΤΣΟ

δυο ανέκδοτες – με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα -  ηχογραφήσεις τραγουδιών του Μάνου Λοΐζου σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ και σε απόδοση Γιάννη Ρίτσου μέσα από τις οποίες αποτυπώνεται το πολιτικό κλίμα της περιόδου ’73 – ’74
Γράφει ο δημοσιογράφος
Τάσος Καραντής
«… αν είχα δικαίωμα, δικαίωμα εκλογής
να ξαναρχίσω ή όχι τούτο το ταξίδι,
τούτο το ταξίδι
θα το ξανάρχιζα, θα το ξανάρχιζα
θα το ξανάρχιζα.».
-->


Τούρκος ποιητής, από τις σημαντικότερες φωνές της τουρκικής λογοτεχνίας τον 20ο αιώνα. Πέρασε πολλά χρόνια στη φυλακή για τις κομμουνιστικές του ιδέες και πέθανε εξόριστος στη Μόσχα. Θεωρείται ένα από τα ινδάλματα της τουρκικής Αριστεράς. Ο Ναζίμ Χικμέτ Ραν (Nazim Hikmet Ran), όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη στις 15 Ιανουαρίου 1902. Έφυγε από τη ζωή, σαν σήμερα (3-6-1963), στη Μόσχα και τάφηκε στο ονομαστό κοιμητήριο της ρωσικής πρωτεύουσας Νοβοντονίτσκι. Το 2009 η κυβέρνηση Ερντογάν τού απέδωσε μετά θάνατον και πάλι την τουρκική ιθαγένεια, η οποία του είχε αφαιρεθεί το 1959. Η επιθυμία του να ταφεί κάτω από ένα πλάτανο σ' ένα οποιοδήποτε νεκροταφείο της Μικράς Ασίας δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα…

Στα ελληνικά, ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ μετέφρασε ο Γιάννης Ρίστος και ορισμένα από αυτά μελοποίησαν ο Μάνος Λοΐζος και ο Θάνος Μικρούτσικος. Με αφορμή τα 70χρονα από τη γέννηση(22/10/1937) και τα 25χρονα από το θάνατο(17/9/1982) του Μάνου Λοΐζου, κυκλοφόρησε, τον Απρίλη του 2007, ένα διπλό cd με τίτλο «Αχ χελιδόνι μου – ο Γιώργος Νταλάρας τραγουδάει Μάνο Λοΐζο»(MINOS – EMI), όπου συγκεντρώνονται όλα, σχεδόν, τα τραγούδια του Λοΐζου με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα, ο οποίος υπήρξε ένας από τους βασικούς ερμηνευτές του. Ανάμεσά τους υπάρχουν και κάποιες ηχογραφήσεις, πέρα από τις πρώτες εκτελέσεις της κοινής δισκογραφίας τους, όπως ζωντανές ηχογραφήσεις, ένα τραγούδι των Χρήστου Νικολόπουλου – Λευτέρη Παπαδόπουλου αφιερωμένο στη μνήμη του Λοΐζου και δύο ανέκδοτα τραγούδια του σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ και σε απόδοση Γιάννη Ρίτσου.


Ακούγοντας και ξανακούγοντας κανείς αυτά τα δυο ανέκδοτα – με τη φωνή του Νταλάρα – τραγούδια(«Το δίχτυ» & «Ταξιδεύοντας»), που συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτήν την πολύτιμη κι ιστορική συλλογή, δεν μπορεί, παρά, αμέσως, να σκεφτεί πόσο επίκαιρη και, πολύπλευρα, χρήσιμη είναι η έκδοσή τους στις μέρες μας. Αυτές οι ηχογραφήσεις-ντοκουμέντα, αφενός, μας μεταφέρουν στο κλίμα της, συγκεκριμένης, εποχής όπου ηχογραφήθηκαν(λίγο πριν την πτώση της χούντας) κι, αφετέρου, μας συστήνουν – κι ιδιαίτερα στη νεότερη γενιά των φοιτητών των εξεγέρσεων των ημερών μας – τους δημιουργούς τους και την ιδεολογία τους.


Ο ποιητής της «Ρωμιοσύνης», ο Γιάννης Ρίτσος (1909-1990) - που απέδωσε στα ελληνικά τα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ - είναι ο, κατεξοχήν, ανθρωπιστής-κομμουνιστής ποιητής μας, ο οποίος βραβεύτηκε, το 1977, με το Διεθνές Βραβείο «ΛΕΝΙΝ» για την Ειρήνη.


Ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ (Θεσσαλονίκη 1902 – Μόσχα 1963) ήταν μαρξιστής και, μάλιστα, φυλακίστηκε, λόγω της ριζοσπαστικής κι ανατρεπτικής δράσης του, για πολλά χρόνια στις τουρκικές φυλακές, με την κατηγορία «της ανάπτυξης κομμουνιστικής δραστηριότητας»! Το 1951, μετά την αποφυλάκισή του, εγκατέλειψε την Τουρκία(του αφαιρέθηκε η τουρκική ιθαγένεια, η οποία του ξαναδόθηκε μετά θάνατον ύστερα από 50 χρόνια) κι έζησε σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και στη Σοβιετική Ένωση (πέθανε στη Μόσχα), όπου εξακολούθησε να εργάζεται για τα ιδεώδη του κομμουνισμού. Από την τουρκική Αριστερά θεωρήθηκε ως ο ποιητής του Λαού και ήρωας της επανάστασης.(1)  

Ο Μάνος Λοΐζος – σύμφωνα με τα λεγόμενα του συνεργάτη του στιχουργού Φώντα Λάδη – έβρισκε «καταφύγιο – για όλες τις πιέσεις – στην μαρξιστική, κομμουνιστική ιδεολογία», που αποτελούσε  γι’ αυτόν «πηγή αισιοδοξίας».(2)  Εξάλλου, ο ίδιος ο Λοΐζος ήταν υπέρ της ιδεολογικής στράτευσης. Δήλωνε ήδη από το 1966 : «Βεβαίως και πρέπει ο καλλιτέχνης να είναι στρατευμένος ιδεολογικά. Το θέμα είναι να μπορείς να είσαι στρατευμένος και συγχρόνως γνήσιος καλλιτέχνης, λέγοντας αυτά που πιστεύεις. Πρέπει να υπάρχει στρατευμένη τέχνη, γιατί, μέσα στο δρόμο αυτής της σχολής, μπορούν να βγουν αριστουργηματικά έργα. Αλλά το πιο σπουδαίο είναι, ότι η στρατευμένη τέχνη είναι ένας ελάχιστος φόρος τιμής στις χιλιάδες των φτωχών παιδιών που πεινάνε, αγωνίζονται και σκοτώνονται καθημερινά.».(3)


Ο Γιώργος Νταλάρας, στην πρώτη γνωριμία του με τον συνθέτη στα τέλη της δεκαετίας του ’60, θύμισε στον Μάνο Λοΐζο φοιτητή.(4) Δεν είναι τυχαίο ότι –όπως επισημαίνεται από τον Γιώργο Τσάμπρα(5) – ο Λοΐζος έδωσε στον Νταλάρα, κατά την περίοδο της χούντας, τα πιο “δραματικά”, “υποψιασμένα” κι, εν τέλει, “πολιτικά” τραγούδια : «Αχ χελιδόνι μου», «Δέκα παλικάρια», «Ήλιε μου σε παρακαλώ», «Ο Λιόντας» (όλα σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου), τα οποία και “πετσόκοψε” η, τότε, λογοκρισία. Ακολούθησε, με την μεταπολίτευση, το 1976, άλλη μια, ολοκληρωμένη, συνεργασία τους, ο δίσκος «Τα τραγούδια μας»(σε στίχους του Φώντα Λάδη), μια δισκογραφική δουλειά με λαϊκά τραγούδια που μιλούσαν «για απεργίες, συνδικάτα, ρημαγμένα χωριά, πορτοκάλια απούλητα, την λεηλασία των Μεγάρων για το χατίρι της βιομηχανίας ή την ιατρική έγκριση των υποψηφίων μεταναστών».(6)
Τα τραγούδια «Το δίχτυ» και «Ταξιδεύοντας», όπως μας πληροφορεί το ένθετο της συλλογής(7) , είναι «ανέκδοτες ηχογραφήσεις από προχωρημένες πρόβες που έκανε ο Μάνος  Λοΐζος με τον Γιώργο Νταλάρα, τέλη του ’73 με αρχές του ’74 για την παρουσίαση ενός κύκλου τραγουδιών με μελοποιημένα ποιήματα του Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ σε ελληνική απόδοση του Γιάννη Ρίτσου». Για τη δουλειά αυτή του Λοΐζου, ο ίδιος ο Ρίτσος έχει γράψει τα εξής : «Το 1972, όταν γύρισα απ’ την εξορία, ήρθε δύο φορές σπίτι μου με την κιθάρα του. Έπαιξε και τραγούδησε πολλά τραγούδια του απ’ τις μεταφράσεις μου των ποιημάτων του Χικμέτ.».(8)  Τελικά, όπως αναλυτικά εξηγείται στο ένθετο της συλλογής(9), τα τραγούδια του Χικμέτ θα μείνουν στο συρτάρι και θα εκδοθούν, μετά το θάνατο του Λοΐζου, όπως τα είχε ηχογραφήσει ο ίδιος ο συνθέτης με τη φωνή του για οδηγό, στον δίσκο «Γράμματα στην αγαπημένη» (MINOS,1983).
Αν θα θέλαμε να σκιαγραφήσουμε λίγο αυτήν την συγκεκριμένη καλλιτεχνική περίοδο του Νταλάρα, κατά την οποία ηχογραφεί αυτά τα δυο τραγούδια, θα παρατηρούσαμε ότι την χαρακτηρίζει μια εξωστρέφεια στις ζωντανές εμφανίσεις του και μια εσωστρέφεια στις δισκογραφικές δουλειές του. Πράγματι, ενώ, από τη μια, εξακολουθεί, ακόμα, να συμμετέχει στα διασκεδαστικά προγράμματα των νυχτερινών κέντρων της εποχής (1973/ «ΔΕΙΛΙΝΑ» μαζί με τους Στράτο Διονυσίου, Πόπη Αστεριάδη, Χάρις Αλεξίου, Πασχάλη, Ελπίδα και Milly – 1974/ «ΝΕΑ ΔΕΙΛΙΝΑ» μαζί με τους Στράτο Διονυσίου, Γιάννη Πάριο, Χάρις Αλεξίου, Δήμητρα Γαλάνη) – ακόμα, δηλαδή, δεν έχει έρθει, λόγω χούντας, η “μεταπολιτευτική επαναστατική εποχή” του Νταλάρα στις μπουάτ – απ’ την άλλη, δισκογραφικά, και κόντρα στο μουσικό κλίμα της χούντας(10), ακολουθούν την θρυλική «Μικρά Ασία»(1972), τα κλασικά σήμερα, αλλά “ιδιαίτερα” στην εποχή τους, «Βυζαντινός Εσπερινός»(1973) και «Ηλιοσκόπιο»(1973 / σε ποίηση Γιώργου Θέμελη), όπου ο Νταλάρας καταθέτει εξαιρετικές ερμηνείες αν κι είναι πολύ νεαρός (23-24 χρονών). Παράλληλα, την ίδια περίοδο (μέσα με τέλη του ’73), πραγματοποιούνται οι ηχογραφήσεις των «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδων της πικρής πατρίδας» των Θεοδωράκη – Ρίτσου, τα οποία θα κυκλοφορήσουν, φυσικά, μετά την πτώση της χούντας(1974).(11)  Η περίοδος λοιπόν που ηχογραφεί ο Νταλάρας τα τραγούδια «Το δίχτυ» και «Ταξιδεύοντας» είναι οι, αμέσως, επόμενοι μήνες μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου(17-11-1973),μια, δηλαδή, πολιτικά, χρονική περίοδος η οποία είναι επαναστατικά φορτισμένη. Επειδή δε, κατά τη γνώμη μας, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των ερμηνειών του Νταλάρα είναι ο “σχολιασμός” των τραγουδιών που λέει, νομίζουμε ότι σ’ αυτές τις ηχογραφήσεις, η φωνή του έχει “μέσα” της ολόκληρη αυτή την εποχή. Και τα δυο τραγούδια είναι οι κλασικές μπαλάντες του Λοΐζου κι είναι ερμηνευμένα στο στυλ του συνθέτη, αλλά, διακρίνουμε, όσον αφορά το «Ταξιδεύοντας», ένα “θεοδωρακικό ύφος”, ίσως λόγω των, σχεδόν, παράλληλων προβών για τη ηχογράφηση των «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδων».
Εν κατακλείδι, ο Νταλάρας (ήδη από τότε πολιτικά συνειδητοποιημένος και “στρατευμένος”) ξέρει να διαφοροποιεί τις ερμηνείες του στα συγκεκριμένα τραγούδια, παρουσιάζοντας ένα πιο εσωτερικό και μεστό ερμηνευτικό προφίλ, σε αντίθεση, για παράδειγμα, από το πιο εξωστρεφές και νεανικό προφίλ που παρουσιάζει σε άλλα τραγούδια της ίδιας εποχής, όπως στο «Πουκάμισο το θαλασσί» (1974). Έχουν, δηλαδή, κι απ’ αυτήν τη σκοπιά, εξαιρετικό ενδιαφέρον αυτές οι ηχογραφήσεις, μια κι αποκαλύπτουν, από τα πρώτα χρόνια της καριέρας του, την πολύπλευρη και πολυποίκιλη ερμηνευτική γκάμα, ενός μεγάλου τραγουδιστή, όπως είναι ο Νταλάρας.


  
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
  1. Περισσότερα για τον Ναζίμ Χικμέτ βλ. στη δίτομη έκδοση, Ναζίμ Χικμέτ «Τα έργα του»(εκδ. Σύγχρονη Εποχή), μετάφραση και πρόλογος Στέλιος Μαγιόπουλος.
  2. Βλ. Θανάσης Συλιβός, «Μάνος Λοΐζος – η δική του ιστορία», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1997, σελ. 141-142.
  3. Βλ. Θ. Συλιβός, ό.π. σελ. 34
  4. Βλ. σημείωμα του Γιώργου Νταλάρα στο δίσκο «Μάνος Λοΐζος – αφιέρωμα / ηχογράφηση από το Ολυμπιακό Στάδιο»(MINOS, 1985).
  5. Βλ. σημείωμα του Γιώργου Τσάμπρα στο διπλό cd «Αχ χελιδόνι μου – ο Γιώργος Νταλάρας τραγουδάει Μάνο Λοΐζο»(MINOS-EMI, 2007).
  6. Βλ. ό.π. σημ. (5)
  7. Βλ. ό.π. σημ.(5)
  8. Βλ. ό.π. σημ. (2), σελ. 79. Τα μεταφρασμένα από τον Γιάννη Ρίτσο ποιήματα του Χικμέτ, κυκλοφορούν στην έκδοση : Ναζίμ Χικμέτ, Ποιήματα, μετάφραση Γιάννης Ρίτσος, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ.
  9. Βλ. ό.π. σημ. (5).
  10. Στην ειδική έκδοση του περιοδικού «Κ» της «Καθημερινής», σε συνεργασία με τον ραδιοφωνικό σταθμό «ΜΕΛΩΔΙΑ 99,2 FM»(29/6/2003), με τίτλο «100 δίσκοι και η ιστορία τους», ο Ξ. Ραράκος, επισημαίνει, πολύ εύστοχα, ότι το ελληνικό τραγούδι «την περίοδο της χούντας είχε ξεστρατίσει προς ανούσιες ελαφρολαϊκές κατευθύνσεις»(σελ. 34).
  11. Βλ. σχετικά στο ένθετο του δίσκου «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας»(MINOS, 1974).


*Βλ. - Ναζίμ Χικμέτ (1902 – 1963) : https://www.sansimera.gr/biographies/662
** Ακούστε :