της Καλλιόπης Η. Μίχα*
Παναγία Μπόσκου-Άγιος Χαράλαμπος: Στην καρδιά της Κούλουρης μέσα σε ένα στενάκι υπάρχουν δύο εκκλησάκια. Στην εκκλησία του Αγ. Χαραλάμπους υπάρχει σπηλαιώδες όρυγμα για το οποίο ο Δ. Ι. Πάλλας πιθανολογεί ότι ήταν μεσοελλαδικός θαλαμοειδής τάφος, που αργότερα χρησιμοποιήθηκε για την απόθεση άχρηστων ιερών σκευών (κανδηλιών κ.λ.π). Εκεί, κατέφυγε η Αγία Φιλοθέη κατά τη διάρκεια της δίωξής της από τους Τούρκους στα τέλη του 16ου αι.
-->
Σήμερα σώζεται τοιχογραφία με εκείνη στο διπλανό εκκλησάκι της Παναγίας. Η παράδοση λέει ότι το εκκλησάκι αυτό κτίστηκε στις αρχές του 17ου αι. από την Αθηναϊκή οικογένεια Καθαρού. Οι τοιχογραφίες, όπως αναφέρεται σε επιγραφή, φιλοτεχνήθηκαν το 1758, ενώ αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον αθηναϊκό τύπο του μονόχωρου δρομικού θολοσκεπή ναού, όμοιο με τον τύπο του ναού του Αγίου Νικολάου στα Λεμόνια. Και οι δύο αυτοί ναοί αποτελούν παραλλαγή του αρχιτεκτονικού τύπου που απαντάται στο ναό των Αγίων Αναργύρων του Κολοκύνθη (Μετόχι του Πανάγιου Τάφου της Αθήνας). Οι εκκλησίες της Παναγίας και του Αγίου Χαραλάμπους συνδέονται με ένα παλαιότατο έθιμο του νησιού, τον περισχοινισμό, από τότε μάλιστα, που οι επιδημίες μάστιζαν.
Ο Π.Φουρίκης αναφέρει χαρακτηριστικά ότι το έθιμο αυτό το υιοθέτησαν οι Αρβανίτες από τους Αθηναίους. Μάλιστα ο Άγιος
Χαράλαμπος για τους Αθηναίους ήταν ο προστάτης της πόλης από την πανούκλα. Επισημαίνει επίσης ότι ο περισχοινισμός ήταν ένα έθιμο της αρχαίας Αθήνας, με το οποίο έφραζαν με σχοινί το δικαστήριο, το βήμα και τους ναούς και αμφιβάλλει ως προς τη διαχρονικότητα του εθίμου, εξαιτίας της έλλειψης τεκμηρίων. Το ονομάζει ζώσιμο με νήμα ή αλλιώς το ποκάμισο τ’ αϊ Θανάσι.
«…Μα όταν φοβόντουσαν, μήπως ο αϊ-Χαράλαμπος δεν τα καταφέρη μόνος του να διώξη την αρρώστια, τότε τρέχανε στον αϊ Θανάσι, που ήτανε πιο γερός κ΄έπιανε την αρρώστια και την έρριγνε στη θάλασσα. Φαίνεται όμως πως ο άϊ Θανάσις ήταν και πιο απαιτητικός. Γιατί ενώ στον Άϊ Χαράλαμπο τάζανε μονάχα κερί και λάδι, στον Αϊ-Θανάσι τάζανε και ποκάμισο. Εφτά Μαρίες σαββατογεννημένες μπορούσαν να ήσαν και τρεις, αν ήτανε δύσκολο να βρεθούνε εφτά-γυρίζανε στο χωριό και μαζεύανε μπαμπάκι άβγαλτο, λάδι, κερί, αλεύρι και λεφτά απ΄το πρωί ως το βράδυ, πριν να βασιλέψη ο ήλιος, και διαλαλούσανε, πως την άλλη μέρα θα γινότανε το ποκάμισο του άγιου» αναφέρει με γλαφυρότητα.
Έτσι οι γυναίκες της Κούλουρης, την επόμενη το πρωί μαζεύονταν στην αυλή έξω από τις δύο εκκλησίες και ξεκόκκιζαν το βαμβάκι. Έπειτα το «στιβάζανε με το δοξάρι…το κάνανε λαμιά,το βάζανε στ΄αδράχτια και το στρίβανε». Μετά έπαιρναν το νήμα και το κάνανε διασίδι. «Τυλίγανε το διασίδι στ΄αντιά, το περνούσανε στα μιτάρια και το βάζανε στον αργαλειό». Το πανί γινόταν πουκάμισο και το λειτουργούσαν με πέντε άρτους στον Άγιο Χαράλαμπο κι έπειτα έξω από την πόλη στον Άη Θανάση και πάλι πίσω. Μετά το έκοβαν κομματάκια και το μοίραζαν για φυλαχτό σε όλους. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας στον Αη- Θανάση όσοι έμεναν πίσω λιτάνευαν τις εικόνες του Αγίου
Χαραλάμπους και ταυτόχρονα, κατά τη διάρκεια της περιφοράς ζώνανε με το νήμα που είχε επίτηδες περισσέψει όλη την Κούλουρη και το στερέωναν με πέτρες.
(Απόσπασμα από το βιβλίο του:Φιλίππου-Αγγέλου Π. Ι., 2017, Ο Σαλαμίνιος αρχαιολόγος-ιστορικός-λαογράφος-γλωσσολόγος Πέτρος Αν. Φουρίκης (1878- 1936). Ανάλεκτα. Η συμβολή του στην μελέτη της ιστορίας και της γλώσσας των Αρβανιτών στην Ελλάδα. Αρβανίτικα παραμύθια και τραγούδια, εκδ. Καλύβια Αττικής, σελ. 566-571: “Το ποκάμισο τ’ αϊ- Θανάσι/Këmischa e Sër - Thanasit”)).
Αφορμή για αυτή την μικρή αναφορά σε ένα ξεχασμένο έθιμο της Σαλαμίνας, ήταν το άρθρο της συναδέλφου-διπλωματούχου ξεναγού και συγγραφέα Αρτέμιδος Σκουμπουρδή, η οποία αναφέρεται σε παλαιά αθηναϊκά έθιμα εν καιρώ επιδημιών. Γράφει χαρακτηριστικά: “...Ο αθηναιογράφος Δημήτρης Καμπούρογλου μας μεταφέρει ένα παγανιστικό δρώμενο, γνωστό από τον ιστορικό Μπενιζέλο. Πρόκειται για μια τελετουργία που πραγματοποιούσαν οι Αθηναίοι όταν πλησίαζε κάποιο θανατικό στην πόλη. Και στην προκειμένη περίπτωση τελείται για την απειλή της πανώλης (πανούκλας) που ταλάνιζε τους Αθηναίους και, όχι μόνον, τις δραματικές χρονιές 1789 & 1792:
“Εις το δεύτερο θανατικό (1792), ανήμερα του Αγίου Χαραλάμπου, εμάζωξαν 40 μονοστέφαναις, αι οποίαι προσέφεραν εν ποσόν χρηματικόν, και με αυτό έκαμαν εν αλετράκι και εν κακάβι (λέβης) αργυρούν, επήραν και δύο μοσχαράκια δίδυμα τα οποία τα έζευξαν εις το αλέτρι και έφεραν τρεις γύρους την χώραν και μετά ταύτα έγραψαν τας ασθενείας όλας και τας έθεσαν εις το κακαβάκι, και μετέβησαν εις τον δρόμ ον του Πειραιώς όπου ήδη υπάρχει το πηγάδι και ο σταθμός (εις θέσιν Πλατύ φρέαρ), έσκαψαν έναν λάκκον, έσφαξαν τα μοσχάρια και έχυσαν όλα, αλέτρι, κακαβάκι, με τας ασθενείας ώς και τα μοσχάρια, και τα σκέπασαν, θέτοντες και μίαν κολώναν, την οποίαν έβγαλαν οι Γερμανοί, όταν έκαμαν τον δρόμον Πειραιώς το 1835. Αυταί αι 40 μονοστέφαναις έγνεσαν βαμπάκι, το έκαμαν πανί μονομερίς και κατεσκεύασαν ’ποκαμισάκι του Αγίου Χαραλάμπου, αγίου προστάτου κατά του λοιμού, και το κρέμασαν του Αγίου, και την ακόλουθον ημέρ αν το έκοψαν εις τεμάχια, και μοιράσθη εις όλους, τα οποία έκαμαν φυλακτικά.
-->
Διά την αυτήν αιτίαν προς αποτροπήν του πρώτου λοιμού (1789) λέγεται ότι ετέθη και το παρά το Μουσείον κολωνάκι” [το κολωνάκι της οδού Μισεραλιώτου]. (Ιστορία των Αθηνών)…" https://www.facebook.com/profile.php?id=100036316729750
Και κάπως έτσι, αυτές οι δύο ιστορικές έρευνες συνδέονται με ένα αόρατο “νήμα” για να έρθουν να “ξορκίσουν” το σκοτεινό παρελθόν και να φωτίσουν για ακόμα μία φορά τη ζωή των ανθρώπων σε περιόδους μεγάλων κρίσεων.
Καλλιόπη Η. Μίχα
Σαλαμίνα
22/05/2020
*η Καλλιόπη Η. Μίχα είναι Αρχαιολόγος - Ξεναγός
Περισχοινισμός (απόσπασμα από τη Μεταπτυχιακή Εργασία της Καλλιόπης Μίχα : “Σαλαμίνα: Παρελθόν και Μέλλον - Προτάσεις μιας ολιστικής προσέγγισης των πολιτιστικών πόρων του νησιού”)