Στις 29 Αυγούστου του 1824 ο πανίσχυρος τουρκοαιγυπτιακός στόλος έχει καταφέρει να ενωθεί και ετοιμάζεται να καταστρέψει την αγωνιζόμενη Σάμο. Στον κόλπο του Γέροντα*, το ελληνικό ναυτικό υπό την εμπνευσμένη ηγεσία του Ανδρέα Μιαούλη θα δώσει την απάντησή του με τα πυρπολικά και η μεγαλύτερη ναυμαχία της ένοπλης Εθνεγερσίας του '21 θα λήξει με θρίαμβο της γαλανόλευκης σημαίας.
Η Ναυμαχία του Γέροντα ή της Μανδαλιάς ήταν ναυμαχία που έλαβε χώρα στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, στις 29 Αυγούστου 1824, στον κόλπο του Γέροντα (Τσάταλα), απέναντι από τη Λέρο και την Κάλυμνο. Η ναυμαχία έληξε με μεγάλη νίκη των Ελλήνων εναντίον του συνασπισμένου τουρκοαιγυπτιακού στόλου.
Αρχηγοί του τουρκοαιγυπτιακού στόλου ήταν ο Αιγύπτιος Ισμαήλ Γιβραλτάρ και ο Τούρκος Χοσρέφ Πασάς ενώ τον ελληνικό στόλο, που συνεπικουρούνταν από πυρπολικά από την Ύδρα και τις Σπέτσες, διοικούσε ο Ανδρέας Μιαούλης.
Η ναυμαχία αυτή ήταν αποτέλεσμα της συνδυασμένης δράσης του τουρκικού και του αιγυπτιακού στόλου στο Αιγαίο, η οποία είχε σκοπό την καταστροφή του ελληνικού στόλου και απώτερο στόχο της την επίθεση των Αιγυπτίων εναντίον της Σάμου, και κατόπιν των Σπετσών και στη συνέχεια την απόβασή τους στην Πελοπόννησο. Ήδη το προηγούμενο διάστημα είχαν καταστραφεί τα Ψαρά από τον τουρκικό στόλο και η Κάσος από τον αιγυπτιακό στόλο, ενώ νωρίτερα είχε καταπνιγεί η επανάσταση στην Κρήτη. Μετά την καταστροφή των Ψαρών, κινητοποιήθηκε ο ελληνικός στόλος της Ύδρας και των Σπετσών και το καλοκαίρι του 1824 πέτυχε σημαντικές νίκες εναντίον των Τουρκοαιγυπτίων στα Ψαρά, σε ναυμαχία στο στενό της Μυκάλης, στη ναυμαχία της Κω και Αλικαρνασσού, ενώ απέτρεψε και εχθρική απόβαση στη Σάμο.
Η ναυμαχία αυτή ήταν η μεγαλύτερη της Επανάστασης του 1821. Έλαβαν σε αυτή μέρος τουρκικά, αιγυπτιακά, αλγερινά και τυνησιακά πλοία εναντίον των ελληνικών πλοίων.
Ο ελληνικός στόλος είχε αγκυροβολήσει στο μυχό (κόρφο) του Γέροντα. Ο Μιαούλης βρισκόταν σε κρίσιμη θέση καθώς από τη νηνεμία τα πλοία του είχαν ακινητοποιηθεί. Σε αψιμαχίες με τον εχθρικό στόλο, κάηκαν τα πυρπολικά του Παπανικολή, του Ματρόζου και του Πιπίνου, όμως βοηθούμενος από ευνοϊκό άνεμο κατάφερε να βγάλει από τον κόρφο του κόλπου τα πλοία του. Έτσι άρχισε άγρια ναυμαχία της οποίας το αποτέλεσμα οι αρχηγοί των αντιπάλων καταλάβαιναν πως θα έκρινε το μέλλον της Επανάστασης. Ο συνεχής κανονιοβολισμός των Ελλήνων προκάλεσε σοβαρές ζημιές στον οθωμανικό στόλο. Έτσι, ο Μιαούλης έστειλε τα πυρπολικά. Πολλά οθωμανικά πλοία πυρπολήθηκαν, ενώ τα πυρπολικά των Υδραίων Γεωργάκη Θεοχάρη (Παπαντώνη) και Κυριάκου Βατικιώτη ανατίναξαν μια τυνησιακή φρεγάτα με 44 κανόνια. Ο οθωμανικός στόλος διασπάσθηκε και η ναυαρχίδα των Αιγυπτίων, στην οποία επέβαινε και ο Ιμπραήμ, έσβησε τους φανούς της για να περάσει απαρατήρητη από τους Έλληνες. Με το τέλος της μέρας ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος αποσύρθηκε προς την Κω ενώ ο ελληνικός παρέμεινε στον Γέροντα.
Παρά την ήττα τους, οι Οθωμανοί επιχείρησαν ξανά επίθεση στη Σάμο, ξεκινώντας με τον πολυάριθμο στόλο τους από τα Τσάταλα, στις 6 Σεπτεμβρίου 1824. Όμως, οι Έλληνες είχαν προλάβει να παρατάξουν τον δικό τους στόλο μπροστά από το νησί. Η εχθρική απόβαση αποτράπηκε και πάλι ενώ ακολούθησε και ναυμαχία έξω από την Ικαρία η οποία προκάλεσε τη διάσπαση του τουρκοαιγυπτιακού στόλου. Ο τουρκικός στόλος, υπό τον Χοσρέφ, τράβηξε προς τα Δαρδανέλλια, και ο αιγυπτιακός προς τα νοτιοδυτικά. Μετά και από αυτά τα γεγονότα, ματαιώθηκαν οριστικά οι προσπάθειες των Τουρκοαιγυπτίων να αποβιβαστούν στη Σάμο.
* Ο Γέροντας της Μικράς Ασίας ήταν για πολλά χρόνια "αποικία" της Σαλαμίνας, πολλοί Σαλαμίνιοι δραστηριοποιούνταν σ' αυτή την περιοχή.