ΤΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ


H προβολή του  ιστορικού  και κοινωνικού τους χαρακτήρα.   

                                                 (ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ)          

γράφει η Ευγενία Σοφρά-Μάθεση*                      

Οι ελληνικές ταινίες που αντλούν το θέμα τους από την ιστορία  και τη ζωή του Πολεμικού Ναυτικού δεν είναι πολλές, σε αντίθεση με  αυτές που αναφέρονται στα κατορθώματα  και τις περιπέτειες μελών  του  Στρατού Ξηράς και του Εμπορικού Ναυτικού. Οι λόγοι είναι προφανείς, αφενός η δυσκολία στην έκδοση ειδικής άδειας για να πραγματοποιηθούν γυρίσματα πάνω σε πολεμικά πλοία και ναυτικές βάσεις κι αφετέρου το τεράστιο κόστος παραγωγής που απαιτείται για να αποδοθεί πιστά  η ιστορική εποχή.  

Παρόλες τις αντιξοότητες, κάποιοι  σκηνοθέτες αποφάσισαν, κατά καιρούς,  να γυρίσουν ταινίες,  εμπνεόμενοι  από τη δράση του Πολεμικού Ναυτικού στον ελληνοιταλικό πόλεμο και  στη Μέση Ανατολή, αλλά  και τις ευχάριστες περιπέτειες του αξιωματικού ή του απλού ναύτη της μεταπολεμικής περιόδου. Η παρουσίαση του Έλληνα αξιωματικού του Ναυτικού έγινε σε όλες τις ταινίες με απόλυτο σεβασμό στην κοινωνική του θέση και στο ρόλο που εκείνος διαδραματίζει στην εποχή του, εν καιρώ πολέμου ή ειρήνης.

Οι ταινίες που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια  έχουν χωριστεί σε τέσσερις κατηγορίες. Η πρώτη αφορά σε εκείνες που  περιγράφουν πολεμικά κατορθώματα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο (με πιστή αναφορά των γεγονότων αλλά και μυθοπλασία). Η δεύτερη στις ταινίες που αναφέρονται σε μεμονωμένες περιπέτειες μελών του Πολ. Ναυτικού, που έχουν καταφύγει στη Μέση Ανατολή κι αναλαμβάνουν επικίνδυνες αποστολές στην κατοχική Ελλάδα. Η τρίτη σε εκείνες που καταγράφουν τις συνέπειες του πολέμου στην προσωπική και οικογενειακή ζωή των Ελλήνων αξιωματικών και τέλος η τέταρτη κατηγορία αφορά στις ελληνικές ταινίες που προβάλλουν τον αριστοκρατικό χαρακτήρα του Πολεμικού Ναυτικού στην ελληνική μεταπολεμική κοινωνία.

Α) ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΤΑΙΝΙΕΣ 

Μια  προσπάθεια κινηματογραφικής αναβίωσης του ηρωικού, ελληνικού ναυτικού παρελθόντος πραγματοποιήθηκε την περίοδο της χουντικής επταετίας, ακολουθώντας ανάλογη μόδα του 1955-60 των αμερικάνικων πολεμικών ταινιών. Την πραγματοποίηση και την ανάλογη εισπρακτική τους επιτυχία, ενίσχυσαν τόσο η  θερμή ανταπόκριση του κοινού στο πολεμικό-στρατιωτικό θέμα, όσο  και η έμπρακτη συμπαράσταση του μιλιταριστικού κράτους, σε οικονομικό επίπεδο αλλά και στην διευκόλυνση της εισόδου των κινηματογραφικών συνεργείων σε πλοία του Πολεμικού Ναυτικού και στον Ναύσταθμο Σαλαμίνας.  


Οι ναυτικές- πολεμικές περιπέτειες αυτού του είδους ξεκινούν με την ταινία των Δαμασκηνού-Μιχαηλίδη και Όλυμπος Φίλμ «Η Μεσόγειος φλέγεται» (1970-έγχρωμη) στην αφίσα της οποίας ανακοινώνεται ότι  συμμετέχει ολόκληρο (!) το Πολεμικό Ναυτικό. Σε αυτή τη  δραματική περιπέτεια παρακολουθούμε δύο παιδικούς φίλους, έναν Έλληνα (τον Κώστα Πρέκα) κι έναν Γερμανό (τον Κώστα Καρρά) να συγκρούονται ως κυβερνήτες τορπιλάκατων στον πόλεμο του ’40.  Πρόκειται για μυθοπλασία, στην οποία υπερτερεί το στοιχείο της υπερβολής κι είναι ολοφάνερη η αδυναμία του σκηνοθέτη να αναπαραστήσει τεχνολογικώς  την εποχή του ’40, με τα εξελιγμένα πολεμικά πλοία της εποχής του ‘70. Από πλευράς Πολεμικού Ναυτικού στην ταινία, εκτός από τα πληρώματα, «πρωταγωνιστούν» το θωρηκτό Γ. Αβέρωφ, οι τορπιλάκατοι Ρ 19 Αίολος, Ρ26 Τοξότης και Ρ 24 Κύκνος, τα αντιτορπιλικά FLETCHER, 28 Θύελλα και 06 Ασπίς, το θηρίο 01 Αετός και το υποβρύχιο Ποσειδών S78.   Πολλά γυρίσματα   έχουν γίνει εντός της περιοχής  του Ναυστάθμου Σαλαμίνας και στα ανοικτά της Ψυττάλειας και του κόλπου της Ελευσίνας, ενώ το κοινό που την παρακολούθησε στους κινηματογράφους ενθουσιάστηκε, όχι μόνο  από τις  ερμηνείες των πρωταγωνιστών, αλλά και από τις εντυπωσιακές ναυμαχίες, όπου  διαφημίζεται  η ελληνική ναυτική  υπεροπλία.

Στα αριστερά το υποβρύχιο Ποσειδών S78 την περίοδο των γυρισμάτων της ταινίας  «Υποβρύχιον Παπανικολής».

Μια εξαιρετική ταινία της ίδιας εποχής είναι το «Υποβρύχιο Παπανικολής» (1971-Καραγιάννης-Καρατζόπουλος/έγχρωμη) με πρωταγωνιστές τον Κώστα Καζάκο στο ρόλο του ηρωικού κυβερνήτη Μίλτου Ιατρίδη, τον Γιάννη Φέρτη, υποδειγματικό στο ρόλο του αυστηρού ύπαρχου Βασίλη Αρσλάνογλου και τον Παύλο Λιάρο ως ανθυποπλοίαρχο  Χρ. Μπότσαρη. Το σενάριο της ταινίας έχει βασιστεί σε αληθινά   γεγονότα  από τη δράση του θρυλικού υποβρυχίου στον ελληνοιταλικό πόλεμο,  όπως προκύπτουν από την επίσημη βιβλιογραφία, τον τύπο της εποχής και  το ημερολόγιο του πλοίου. 

Τα γυρίσματα της ταινίας έγιναν στον Ναύσταθμο της Σαλαμίνας την περίοδο 1970-1971 και το υποβρύχιο που πρωταγωνιστεί είναι το αμερικάνικο τύπου Gato Ποσειδών Υ16-S 78 (1957-1975)  , το οποίο είχε παραχωρηθεί στο ελληνικό Πολ. Ναυτικό από τις ΗΠΑ μαζί με το «Αμφιτρίτη Υ17-S 09» ως στρατιωτική βοήθεια.  Γυρίσματα έγιναν στα κτήρια της Διοίκησης Υποβρυχίων και στα παλιά  συνεργεία ηλεκτροτεχνιτών της Βάσης Υποβρυχίων, όπου  εγκαταστάθηκε για μερικούς μήνες το βεστιάριο των ηθοποιών και οι κάμερες. Πολλοί αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ναύτες  ανέλαβαν την εκπαίδευση των πρωταγωνιστών και την εξοικείωσή τους με την ιστορική εποχή αλλά και  τους χώρους του υποβρυχίου Ποσειδών,  που γυρίστηκαν οι  σκηνές. 

Το Επιτελείο του Ναυτικού επέτρεψε και στις δύο παραπάνω ταινίες τη χρήση των μελών του πληρώματος των πλοίων,  ως κομπάρσων, κάτι που τα  προηγούμενα χρόνια απαγορευόταν αυστηρά, κι έτσι πολλοί Κουλουριώτες  διακρίνονται σε διάφορες σκηνές. Η επιστροφή του Υ2-Παπανικολής στη βάση του αποδίδεται ακριβώς όπως συνέβη την 1η Φεβρουαρίου 1941, με τη μπάντα του Ναυτικού να παιανίζει εμβατήρια, ολόκληρο το προσωπικό του Ναυστάθμου να βρίσκεται στον προβλήτα  και να ζητωκραυγάζει και τον Α.Δ.Υ. Πλοίαρχο Αθανάσιο Ξηρό (τον υποδύεται  ο Κώστας Παληός) να υποδέχεται  τον κυβερνήτη Ιατρίδη ανακοινώνοντάς του την προαγωγή του «επ΄ ανδραγαθία» σε αντιπλοίαρχο. Σε σκηνές της ταινίας βλέπουμε και  το ξεχασμένο πλέον τραμ του Περάματος (1936-1977) το οποίο εξυπηρετούσε κυρίως τους κατοίκους της Σαλαμίνας και το προσωπικό του Ναυστάθμου, για τις μετακινήσεις τους από και προς τον Πειραιά, σε στάση της Λεωφόρου  Ειρήνης  και στην αφετηρία, στο Πέραμα. Η επιτυχία της συγκεκριμένης ταινίας οφείλεται στην πιστή περιγραφή   των ιστορικών γεγονότων. Όμως,  ως  αντικειμενικό χρονικό  που φέρει το βάρος της αλήθειας, λειτουργεί ταυτόχρονα και σαν παγίδα. Η προσπάθεια απόδοσης της ορμητικής κι ηρωικής  προσωπικότητας του Μίλτου Ιατρίδη, υποβαθμίζεται από τη μελοδραματική  περιγραφή της προσωπικής του ζωής, που αντιπαρατίθεται άκομψα στον πολεμικό χαρακτήρα της ταινίας.  

Β) ΔΡΑΣΗ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ Π.Ν.  ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ  

Οι  ταινίες δράσης,  με αξιωματικούς του Ναυτικού, που ως κομάντος φθάνουν στην κατοχική Ελλάδα, από τη Μέση Ανατολή, για να σαμποτάρουν τις δυνάμεις του εχθρού, απασχόλησαν την ελληνική κινηματογραφική παραγωγή από τα πρώτα της μεταπολεμικά βήματα. Εγκαινιάστηκαν μάλιστα με σεναριογράφο και σκηνοθέτη έναν γνωστό λογοτέχνη της Γενιάς του ΄30, τον Μιχάλη Καραγάτση. Η μοναδική σκηνοθετική του απόπειρα έγινε το 1946 με την πολεμική περιπέτεια «Καταδρομή» (Ασπρόμαυρη- παραγωγός Ηλ. Περγαντής). Η ταινία, αν και δε σημείωσε εισπρακτική επιτυχία, εντούτοις καθιέρωσε για πολλά χρόνια τον ηθοποιό Λάμπρο Κωνσταντάρα  στο συγκεκριμένο ρόλο, γιατί διέθετε το ανάλογο παράστημα και  την ομορφιά, συνδυασμένα με φυσική ευγένεια και πνευματική καλλιέργεια, στοιχεία που συνέβαλαν στη δημιουργία ενός τυποποιημένου κινηματογραφικού τύπου αξιωματικού.  Έκτοτε, στις περισσότερες ελληνικές ταινίες, ο   αξιωματικός του ναυτικού παρουσιάζεται ως ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης στον αγώνα ενάντια στον κατακτητή, ενισχύοντας έτσι  και μια αντίληψη ανωτερότητας, γενικώς, του στρατιωτικού απέναντι στον απλό πολίτη.

Στην ταινία «Άννα Ροδίτη» (1948-Ανζερβός-ασπρ/ρη) η συνταγή Λάμπρος Κωνσταντάρας σε αποστολή αυτοκτονίας, επαναλαμβάνεται, στα μαρτυρικά Δωδεκάνησα αυτή τη φορά, που γνώρισαν το βάρος της διπλής κατοχής. Εδώ γίνεται αντιληπτή η περιφρόνηση του πληθυσμού της Ρόδου για τη στρατιωτική ικανότητα των Ιταλών, που είχαν ηττηθεί στο αλβανικό μέτωπο, από τον ελληνικό στρατό. Παράλληλα όμως οι Ιταλοί εμφανίζονται ως άνθρωποι με αισθήματα κι αδυναμίες, σε αντίθεση με τους ψυχρούς  Γερμανούς, που δυστυχώς για τους Έλληνες, υπήρξαν  ισχυρότεροι  πολεμιστές.

Στα ίδια πλαίσια, με αναφορές στη δράση του Πολεμικού Ναυτικού στη Μέση Ανατολή και την κατοχική Ελλάδα, κινούνται και οι ταινίες : 

- «Το νησί των γενναίων» (1959-Ολύμπια Φίλμ-ασπρ/ρη) όπου ο Αλέκος Αλεξανδράκης υποδύεται τον αξιωματικό, που έχει ειδική αποστολή από το συμμαχικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, να οργανώσει μια ομάδα σαμποτέρ στην Κρήτη . 

- «Ο ξένος της νύχτας» (1960-Che-Fa FILM-ασπρ/ρη). Εδώ ο Μιχ. Νικολινάκος παίρνει την σκυτάλη του ωραίου κι ευγενικού αξιωματικού του Ναυτικού από τον ώριμο πλέον Λ. Κωνσταντάρα και καθιερώνεται για αρκετά χρόνια σε αυτόν το ρόλο. 

- «Επικίνδυνη αποστολή» (1961-Γκρέκα Φίλμ-ασπρ/ρη). Επίσης με το Νικολινάκο πρωταγωνιστή, η ταινία αφηγείται τις προσπάθειες Ελλήνων κομάντος να φέρουν εις πέρας σαμποτάζ στους Γερμανούς, σε ένα νησί. Η ταινία έχει γυριστεί εξ ολοκλήρου στη Σαλαμίνα και σε  έχει ήδη  γίνει εκτενές αφιέρωμα.

- «Ξεχασμένοι ήρωες» (1966-Raven Film-ασπρ/ρη).

- «Επιχείρηση Δούρειος Ίππος» (1966-WRC FILM-ασπρ/ρη).

-«Ο δρόμος των ηρώων» των αδελφών Κυριακόπουλων (1971-ασπρόμαυρη) όπου ένας πλωτάρχης (Κώστας Καρράς) για να εξαρθρώσει το δίκτυο της ιταλικής κατασκοπείας στην Ελλάδα του 1940, παριστάνει τον προδότη. 

                                                                                                                                Συνεχίζεται...

*η Ευγενία Σοφρά-Μάθεση είναι Ερευνήτρια Σαλαμινιακής Ιστορίας