Τι κρύβουν οι άγνωστοι στίχοι του Ευριπίδη

Οι καθηγητές Τζον Γκίμπερτ και Ιβόνα Τρένκα-Αμχάιν μιλούν στην «Κ» για τον πάπυρο με άγνωστους στίχους του Ευριπίδη

του Σάκη Ιωαννίδη - Καθημερινή 

Μίνως

«[Π]ολύϊδε, τῶν ἀναγκαίων βροτοῖc οὐκ [ἔ]cτιν ἀλκή· μὴ δέχου θυμῶ λόγουc. ὁρᾶc; κρατε[ῖ] μὲν πόντ[ι]οc δελφὶc ἁλόc, κρατεῖ δ’ ἐν οἰωνοῖc ιν αἰετοῦ cθένοc, ἐν δ’ οὐρανῶ Ζεὺc ἔν τε γῆ τυραννίδεc πλεῖcτον δύνανται· τὰc δ’ ἐμάc cε cυμφορὰc ἥccω γεγῶτα δεῖ φέρειν κρατούμενον.

Πολύϊδος

οὐκ ἂν τόδ ̓ ὀρθῶς εἶπες ὡς ἐλευθέρω // οὔκουν ἐκόντοc τοῖc ἐμοῖc χρῆcθαί cε χρή, ἀκουcίως δὲ τἀμὰ μὴ ζητεῖν ἔχειν; //οὕτωc ἂν εἶεν οἱ cοφοὶ τῶν μὴ cοφῶν ἥccους, cὺν ἄτη γ ̓ εἰ cοφοὶ φανούμεθα // μή μοι δίδου cὺ πλοῦτον ἀντὶ τῆς ἐμῆς ψυχῆc· κακὴ γὰρ κτῆcις ἀποδόcθαι βίον».

Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από άγνωστους μέχρι σήμερα στίχους ενός ρητορικού αγώνα λόγου μεταξύ του βασιλιά Μίνωα της Κρήτης και του μάντη Πολύειδου. Ο Μίνωας απευθύνεται στον μάντη και του λέει –σε μια πρώτη απόπειρα ελεύθερης απόδοσης στα νέα ελληνικά και με κάθε επιφύλαξη προς τους φιλολόγους αναγνώστες μας– ότι οι θνητοί δεν πρέπει να εγείρουν αντιρρήσεις απέναντι στην ανάγκη (των βασιλέων) και ότι όπως το δελφίνι κυριαρχεί στη θάλασσα, ο αετός ανάμεσα στα πουλιά, ο Δίας στον ουρανό, έτσι και οι τύραννοι διαφεντεύουν τη γη. Οπότε ο Πολύειδος πρέπει να πειθαρχήσει. Στην απάντησή του ο μάντης επικαλείται την ελευθερία της βούλησής του και διερωτάται εάν ο βασιλιάς θα πρέπει να σέβεται τη θέλησή του προκειμένου να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του. «Μη μου προσφέρεις πλούτη σε αντάλλαγμα για την ψυχή μου» (μή μοι δίδου cὺ πλοῦτον ἀντὶ τῆς ἐμῆς ψυχῆc).

Οι άγνωστοι στίχοι αποδίδονται στον Ευριπίδη, σύμφωνα με τη μελέτη των καθηγητών Τζον Γκίμπερτ και Ιβόνα Τρένκα-Αμχάιν από το Πανεπιστήμιο Μπόλντερ του Κολοράντο που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο γερμανικό επιστημονικό παπυρολογικό περιοδικό «Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik» (ZPE) και συνυπογράφει ο διευθυντής της ανασκαφής Μπασέμ Γκεχάντ.

Από αριστερά, η Ιβόνα Τρένκα-Αμχάιν, ο αρχαιολόγος Μπασέμ Γκεχάντ και ο καθηγητής Τζον Γκίμπερτ μαζί με τα τμήματα του αρχαίου παπύρου που φωτογραφίζονται για μελέτη. [BASEM GEHAD]

Η τραγωδία

Συγκεκριμένα, οι στίχοι προέρχονται από την τραγωδία που σώζεται αποσπασματικά μέχρι τις μέρες μας και φέρει το όνομα του άτυχου μάντη Πολύειδου. Οι στίχοι που παραθέσαμε παραπάνω είναι μόνο ένα μικρό τμήμα από ένα σύνολο 92 στίχων γραμμένων στα αρχαία ελληνικά που ανακαλύφθηκαν σε έναν πάπυρο του 3ου αιώνα μ.Χ. Ο πάπυρος ήρθε στο φως πριν από δύο χρόνια σε μια αρχαιολογική ανασκαφή στη νεκρόπολη της αρχαίας Φιλαδέλφειας, περίπου 100 χιλιόμετρα έξω από το Κάιρο της Αιγύπτου, και περιείχε πολλές εκπλήξεις για τους μελετητές.

«Είχε σχηματιστεί ένα μεγάλο χαμόγελο στο πρόσωπό μου και με συνεπήρε μια αίσθηση δέους καθώς συνειδητοποίησα ότι ήμασταν οι πρώτοι που διαβάζουμε αυτούς τους στίχους μετά από σχεδόν 2.000 χρόνια», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Κλασικών Σπουδών Τζον Γκίμπερτ. Το πρόσωπο του καθηγητή και μελετητή του Ευριπίδη φωτίζεται στην οθόνη του υπολογιστή όταν μιλάει για το σπάνιο εύρημα που μελετάει εδώ και δύο χρόνια με την Ιβόνα Τρένκα-Αμχάιν, καθηγήτρια Ελληνικών Σπουδών στο ίδιο πανεπιστήμιο και ειδική στην επεξεργασία και ανάγνωση παπυρικών χειρογράφων. «Οταν πήρα την εικόνα του παπύρου ήταν στις διακοπές των Χριστουγέννων και ομολογώ ότι ξέχασα την οικογένειά μου και αφιερώθηκα στο κείμενο. Επεσα καθώς έτρεχα να ανέβω τις σκάλες. Ημουν τόσο ενθουσιασμένη», συμπληρώνει η κ. Αμχάιν.

Το εύρημα του 3ου αιώνα περιλαμβάνει χωρία από δύο τραγωδίες που σώζονται αποσπασματικά μέχρι τις μέρες μας, τον «Πολύειδο» και την «Ινώ».

Ο πάπυρος της νεκρόπολης περιλαμβάνει 60 στίχους από τον «Πολύειδο» (Πολύϊδος, όπως αναγράφεται στον πάπυρο), αλλά και 37 στίχους από μια άλλη τραγωδία του Ευριπίδη που επίσης δεν σώζεται ολόκληρη, την «Ινώ». Σύμφωνα με τη μελέτη των καθηγητών, σπαράγματα στίχων του Ευριπίδη ανακαλύπτονται αρκετά συχνά σε παπύρους, αλλά οι αναφορές στα δύο συγκεκριμένα έργα είναι ιδιαίτερα σπάνιες και μάλιστα είναι η τρίτη φορά που στίχοι της Ινούς εμφανίζονται σε πάπυρο. Το ενδιαφέρον επίσης είναι ότι το κείμενο που βρέθηκε είναι ιδιαίτερα πυκνό και σε καλή κατάσταση σε σχέση με άλλα παρόμοια ευρήματα. Επίσης, από τους 97 στίχους οι 75 είναι τελείως άγνωστοι για τους μελετητές του αρχαίου ποιητή.

Στην πλοκή του Πολύειδου ο βασιλιάς Μίνωας της Κρήτης και η βασίλισσα Πασιφάη ζητούν από τον περίφημο μάντη της Κορίνθου να αναστήσει τον γιο τους Γλαύκο που πνίγηκε μέσα σε ένα πιθάρι με μέλι. Στους στίχους του παπύρου, κατά τους μελετητές, περιγράφεται με λεπτομέρειες ο ρητορικός αγώνας του Μίνωα και του Πολύειδου για το εάν είναι ηθική η ανάσταση των νεκρών και κατά πόσον οι άνθρωποι μπορούν να πάνε κόντρα στους νόμους της φύσης αλλά και στις απαιτήσεις της εξουσίας.

Στην τραγωδία της Ινούς τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Οι στίχοι έχουν περισσότερες ελλείψεις σε σχέση με τον Πολύειδο, αλλά οι μελετητές υποστηρίζουν ότι η σκηνή που αντέγραψε ο άγνωστος συγγραφέας του παπύρου έρχεται μετά το φονικό, γεγονός που διατρέχει την τραγωδία. Οταν η Ινώ, σύζυγος του βασιλιά Αθάμαντα, επιστρέφει στο παλάτι μετά από μακρόχρονη απουσία μαθαίνει ότι τη θέση της έχει πάρει μια άλλη γυναίκα, η Θεμιστώ. Η νέα βασίλισσα προσπαθεί να εξοντώσει τα παιδιά της Ινούς, αλλά τελικά με ένα τέχνασμά της η Θεμιστώ σκοτώνει τα ίδια της τα παιδιά. «Γνωρίζαμε την πράξη της Ινούς, αλλά δεν ξέραμε πώς ένιωθε. Υποθέταμε ότι ήταν μια πράξη αυτοάμυνας, αλλά αυτό που διαβάζουμε στον πάπυρο είναι μια σκηνή όπου καυχιέται γι’ αυτό που έκανε στην αντίπαλό της», λέει ο καθηγητής Γκίμπερτ, κάτι που κάνει τον χαρακτήρα της ακόμη πιο σκοτεινό. Αντιγράφουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το αρχαίο κείμενου του παπύρου που φέρεται να προέρχεται από την ίδια την Ινώ: «Φεῦ φεῦ τὸ νικᾶν τἄνδιχ’ ὡϲ καλὸν γέραϲ, τὰ μὴ δίκαια δ᾽ ὡϲ ἁπανταχοῦ κακόν». Σε ελεύθερη απόδοση (με τις ίδιες επιφυλάξεις όπως παραπάνω) η Ινώ φαίνεται να λέει «πόσο ωραία ανταμοιβή είναι να επικρατείς σε έναν δίκαιο σκοπό και πόσο κακό είναι να κάνεις το ίδιο σε έναν άδικο».

H σημασία του

«Το εύρημα είναι πολύ σημαντικό, εμπλουτίζονται οι γνώσεις μας για τον Ευριπίδη», λέει στην «Κ» η καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών του ΑΠΘ Ιωάννα Καραμάνου που ειδικεύεται στη μελέτη των αποσπασματικών τραγωδιών του Ευριπίδη. Η καθηγήτρια και πρόεδρος του φιλολογικού τμήματος του πανεπιστημίου ήταν η μόνη Ελληνίδα ειδικός που εξέτασε τα ευρήματα των καθηγητών του Κολοράντο σε ένα κλειστό συνέδριο που έγινε τον περασμένο Ιούνιο στην Ουάσιγκτον από το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ με τη συμμετοχή 15 μελετητών του αρχαίου τραγικού από όλο τον κόσμο. «Τόσο σημαντικό εύρημα έχουμε να δούμε από τη δεκαετία του ’60, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την έρευνα για τον Ευριπίδη. Τότε ήταν που βρέθηκαν οι περισσότεροι πάπυροι που μας έδωσαν κείμενα από τις χαμένες τραγωδίες του Ευριπίδη, όπως τους Κρήτες».

Οι σκηνές που περιγράφονται στον πάπυρο από τις δύο τραγωδίες, συνεχίζει, είναι σκηνές δραματικής κλιμάκωσης, σημαντικές για την εξέλιξη της πλοκής, ενώ φωτίζουν και πτυχές της δραματικής τεχνικής του ποιητή. «Για την Ινώ έχουμε άλλη μία περίπτωση λυρικού θρήνου και διαλόγου. Στον Πολύειδο, η ακέραια σκηνή που έχουμε θέτει ερωτήματα για την εξουσία και τον ρόλο των σοφών στην κοινωνία του τέλους του 5ου αιώνα, μια κοινωνία που εκδίωκε σοφιστές όπως ο Πρωταγόρας και ο Διαγόρας», σημειώνει.

H αρχαιολογική ανασκαφή στη νεκρόπολη της αρχαίας Φιλαδέλφειας όπου βρέθηκε ο πάπυρος, περίπου 100 χιλιόμετρα έξω από το Κάιρο της Αιγύπτου. [BASEM GEHAD]

Ερωτήματα

Ποιος όμως είναι ο συγγραφέας του παπύρου και γιατί να μεταγράψει δύο αποσπάσματα; «Ο Ευριπίδης ήταν απίστευτα δημοφιλής κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή», σημειώνει η καθηγήτρια Τρένκα-Αμχάιν, «και οι άνθρωποι τότε χρησιμοποιούσαν φράσεις και γνωμικά των έργων του για εκπαιδευτικούς σκοπούς και είναι πολύ πιθανό και λογικό αυτά τα αποσπάσματα να χρησιμοποιήθηκαν για έναν τέτοιο σκοπό». Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση, λένε οι ερευνητές, αλλά και οι δύο συμφωνούν ότι όποιος αντέγραψε τα αποσπάσματα ήταν πολύ καλός γνώστης του Ευριπίδη.

Υπάρχει, τέλος, μια ενδιαφέρουσα παράμετρος που δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά, όπως μας επισημαίνει η κ. Καραμάνου, και έχει να κάνει με την τοποθεσία του ευρήματος. Ο πάπυρος βρέθηκε μέσα στην αρχαία νεκρόπολη και συγκεκριμένα σε έναν παιδικό τάφο. Τα αποσπάσματα που περιέχει αναφέρονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σε θανάτους παιδιών. «Και οι δύο σκηνές πραγματεύονται ένα μοτίβο που ήταν δημοφιλές εκείνη την εποχή και αφορά τα πρόωρα χαμένα παιδιά. Ο πάπυρος βρέθηκε σε τάφο παιδιού, αλλά η διαφορά είναι ότι βρέθηκε στο γέμισμα του τάφου, όχι δίπλα σε σκελετό για να ισχυριστεί κανείς ότι ήταν κτέρισμα. Επομένως παραμένει ανοιχτό το ενδεχόμενο αν λόγω της θεματικής του ο πάπυρος τοποθετήθηκε έστω και στο γέμισμα του τάφου του παιδιού ή απλά είναι κάτι τυχαίο».

Ο πάπυρος, το εύρημα στο σύνολό του, το αρχαίο ελληνικό κείμενο και οι ερμηνείες του θα παρουσιαστούν στις 14 Σεπτεμβρίου στο συνέδριο «Greek Myths from Egyptian Sands: Discovering the New Euripides» στο Πανεπιστήμιο Μπόλντερ του Κολοράντο, το οποίο θα μεταδοθεί διαδικτυακά και αναμένεται να προκαλέσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας. Μέσα στη χρονιά αναμένεται να εκδοθεί και ένας τόμος με τις εργασίες των 15 ειδικών που μελέτησαν τα ευρήματα.

Κεντρική φωτό: Αγνωστοι στίχοι του Ευριπίδη από τις τραγωδίες «Ινώ» και «Πολύειδος» (φωτογραφία) έρχονται στο φως χάρη σε έναν πάπυρο του 3ου αιώνα που ανακαλύφθηκε έξω από το Κάιρο. «Με συνεπήρε μια αίσθηση δέους καθώς συνειδητοποίησα ότι ήμασταν οι πρώτοι που διαβάζουμε αυτούς τους στίχους», μας λέει ο Τζον Γκίμπετ από το Πανεπιστήμιο Μπόλντερ, που μελέτησε τον πάπυρο. BASEM GEHAD